Organizacja Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej (ZWZ-AK)

Organizowanie zbrojnego podziemia na kielecczyźnie zapoczątkowała wizyta ppłk Henryka Kowalówki, który 12 września przybył z Krakowa do Kielc w celu nawiązania kontaktów z kołami niepodległościowymi. Działania te we wrześniu i październiku 1939r. doprowadziły do powstania Okręgu Kieleckiego AK, w którego skład wchodziło 12 obwodów, w tym Jędrzejów. Ppłk Henryk Kowalówka opuścił Kielce w listopadzie, celem organizacji Okręgu Śląskiego.

Struktura organizacyjna AK Okręgu Radomsko-Kieleckiego

Obwód Jędrzejów obejmował swym zasięgiem teren powiatu jędrzejowskiego, typowo rolniczy słabo zalesiony. Większe skupiska leśne znajdowały się w rejonie Sędziszowa i na północ od Jędrzejowa Przez teren powiatu przechodziła bardzo ważna linia kolejowa Warszawa-Kielce-Kraków, odcinek linii Częstochowa-Kielce, oraz linie kolei wąskotorowej: Jędrzejów-Pińczów-Kazimierza Wielka-Kocmyrzów i Jędrzejów-Hajdaszek-Bogoria-Staszów-Szczucin. Kierownictwo kolei wąskotorowej mieściło się w Jędrzejowie, natomiast w Sędziszowie mieściła się główna parowozownia i warsztaty kolejowe linii normalnotorowej. Ponadto przez teren powiatu przechodziła linia komunikacji drogowej Warszawa-Kielce-Kraków. W czasie wojny została przez okupanta zmodernizowana i otrzymała utwardzoną nawierzchnię o szerokości od 7 do 9 metrów.

Obwód Jędrzejów posiadał następujące kryptonimy:
„Błota” - do 1942r.
„Torfowiska” - do października 1943r.
„Lata” - do marca 1944r.
„Wrzesień” - do kwietnia 1944r.
„Irys” - od maja do listopada 1944r.
„Daniel” - do stycznia 1945r.

Natomiast w korespondencji wewnętrznej obwód nazywany był „Jęczmień” (w okresie od 1941r. do lipca 1943r.) lub „Proso” (od sierpnia 1943r. do stycznia 1945r). Wraz z obwodami Kielce i Busko wchodził w skład Inspektoratu Kielce.

Okręg AK Radomsko-Kielecki, inspektorat D Kielce

Pierwszymi organizatorami konspiracyjnej pracy Obwodu Jędrzejów byli min. kpt. Adam Jastrzębski „Grot”, por. NN „Wiesław”, por. Młodożeniec „Mohort”, ppor. Kazimierz Zawłocki „Zaliwski” oraz ppor. Cela. Najbliższymi współpracownikami Komendy Obwodu byli: Halina Grabowska-Imbor „Jur”, Janina Jakubkiewicz „Lima”, Filomena Kajderowiczowa, Katarzyna Janowska „Bronka”. W 1940r. te dwie ostanie współpracownice wraz z Bronisławą Lech „Jutą” Niemcy zaaresztowali i wywieźli do obozu koncentracyjnego Ravensbrück.

Obsada kadrowa Komendy Obwodu.

Funkcje Komendanta pełnili kolejno:

kpt. Adam Jastrzębski „Grot” od powstania obwodu (organizator SZP) do lutego 1940r.,

Zygmunt Kowalczewski „Chmura” od lutego 1940r. do maja 1940r.,

mjr Zygmunt Żywocki „Kłos”/„Dzięcioł” od maja 1940r. do sierpnia 1941r.,

mjr/kpt. Stefan Gądzio „Kos”/„Marek”/„Bogumił” od sierpnia 1941r. do listopada 1943r.,

por./kpt. Kacper Niemiec „Mir”/„Niemirski” od maja 1943r. (współdowodził Obwodem wraz z „Kosem”) do czasu rozformowania w styczniu 1945r.,

adiutant kpt. „Mira” - Jan Puto „Wrzos”.

Sztab Obwodu, zorganizowany w lutym 1941r. przedstawiał się następująco:

zastępca komendanta ppor. Kazimierz Zawłocki „Zaliwski” od maja 1940r. do marca 1941r. a od marca do sierpnia 1941 r. ppor. Aleksander Zalewski „Lis”,

adiutant ppor. Mieczysław Karkowski „Grab”,

kancelaria: Henryka Karkowska „Olcha”, Krystyna Karkowska „Iwa”, Kazimierz Karkowski „Narok”.

Funkcję Szefa Referatu I Organizacyjnego pełnili kolejno:

mjr „Kłos” przy współpracy ppor. „Zaliwskiego” i ppor. „Lisa”,

mjr „Kos” przy współpracy ppor. Tadeusza Pol „Rudy”,

ppor. Józef Borowski „Ryg” przy współpracy ppor. „Rudego” i pchor. Mariana Celejewskiego „Benmara”.

 Funkcję Szefa Referatu II Wywiadu i Kontrwywiadu pełnili kolejno:

por. Zdzisław Imbor „Chudy”/„Duh”/„Stary”/„Paweł” do 30 kwietnia 1943r.,

pchor. c.w. Stanisław Wiśniewski „Jarko”/„Gruby” do 31 października 1944r.,

pchor. c.w. Eugeniusz Adamczyk „Poleski”/„Wiktor”/„Wallenrod”/„Jastrząb” od 31 października 1944r. do stycznia 1945r. Adamczyk był od grudnia 1941r. szefem kontrwywiadu obwodu i pracownikiem Kripo (wtyczką kontrwywiadu w niemieckiej policji kryminalnej, współpracowała z nim pracownica Landratury-Starostwa (NN) „Malajka”,

zastępca por „Chudego” - pchor. Władysław Tykwiński „Krata” do dnia śmierci 9 kwietnia 1943r.

Funkcje Łączników Referatu II pełnili:

Maria Nowak „Maja”,

Adela Adamczyk „Lima”,

Zygmunt Biernacki „Szczygieł”,

Wojciech Wieliński „Jurand”.

W skład Patroli Likwidacyjnych Referatu II wchodzili:

ppor. Bonawentura Rutecki „Ali”,

Zdzisław Ciekalski „Bagnet”,

Zygmunt Marczewski „Gruby”, zginął 9 czerwca 1944r,

Stanisław Żelazik „Chytry”, aresztowany 22 października 1943r. wywieziony do Oświęcimia,

Zbigniew Grabowski „Czarny”,

Czesław Dutkiewicz „Gulon”,

Stefan Wydrych „Jordan”,

Tadeusz Migalski „Korab”,

Jerzy Wolny „Kukułka”,

Bolesław Gałczyński „Roch”,

Edward Blicharski „San” zginął 17 listopada 1943r.,w czasie powrotu z akcji bojowej w Jędrzejowie,

Henryk Blicharski „Siwy”, aresztowany 30 stycznia, 31 stycznia załamał się przed egzekucją i wydał kilku kolegów, 3 lutego 1944r. zastrzelony przez Niemców,

Zenon Gruszczyński „Sztaba”,

Tadeusz Marczewski „Wars” zginął 12 lutego 1944r.,

Zygmunt Kubski „Wisłok” zginął w oddziale „Nurta” w bitwie pod Dziebałtowem 27 sierpnia 1944 podczas koncentracji sił AK idących z pomocą walczącej Warszawie.

Funkcję Szefa Referatu III, przygotowanie do powstania - plan „Burza” (akcja zorganizowana i podjęta przez oddziały Armii Krajowej przeciw wojskom niemieckim, w końcowej fazie okupacji, bezpośrednio przed wkroczeniem Armii Czerwonej), oraz szkolenie pełnili kolejno:

ppor. Kazimierz Zawłocki „Zaliwski” od 1940 r. do lutego 1941r.,

ppor. Aleksander Zalewski „Lis” od lutego 1941r.do sierpnia 1941r.,

por. Józef Kurek „Halny” od grudnia 1941r. do listopada 1944r.,

kpt. Tadeusz Krzyszkowski „Orlicki”.

Referent Przerzutów Powietrznych:

ppor. Mieczysław Karkowski „Grab”,

Referent Saperów:

pchor./ppor. Wiktor Słoczyński „Werwa”, z-ca pchor./ppor. Piotr Paul „Orłowicz”/„Orcz”.

Funkcję Szefa Referatu IV Kwatermistrzostwa pełnili kolejno:

Wacław Szwedowski do 30 stycznia 1944r. (rozstrzelany pod Miąsową 30 stycznia 1944r.),

ppor. c.w. Stefan Jabłoński „Satyr”,

Sekretarz Referatu IV:

Krystyna Barycka „Szarotka”

Referent Uzbrojenia:

sierż. Władysław Barycki „Brzechwa”

Funkcję Referent Kolejowy:

(NN) „Ogonek”

Referent Motoryzacyjny:

ppor. Zygmunt Orawski„ Zygmunt”

Szef Referatu V Łączności:

por./kpt. Michał Wójcicki „Łysek” do stycznia 1941r

Szef Łączności Bojowej Referat V-o:

por./kpt. Michał Wójcicki „Łysek”

Funkcję Szefa Łączności Konspiracyjnej Referat V-k sprawowali kolejno:

Karol Osiński „Karlik”,

ppor./por. Jan Szelągiewicz „Sowa” od stycznia 1941r.

Funkcje Łączników pełnili:

Halina Grabowska-Imbor „Jur”,

Anna Zalewa „Klara”,

Janina Jakubkiewicz „Limba”.

Z referatem współpracowali: Wanda Szelągiewicz „Lola”, Leokadia Uchańska-Ziomek „Ela”, Janina Piwowarska „Kosa”, (NN) „Karaś” konserwował i naprawiał sprzęt łączności. (Latem 1944r. na terenie Obwodu pracowała radiostacja Okręgu, dowódca ochrony radiostacji była Maciej Krakowski „Czarny”. W dyspozycji łączności konspiracyjnej była tez grupa z Szarych Szeregów. Komendantem Hufca Jędrzejowskiego był phm Władysław Tykwiński „Krata”.)

Szef referatu VI Biura Informacji i Propagandy (służył idei dokumentowania działań polskiego ruchu oporu, rejestrowania walk)

Wiktor Pękalski „Wojtek” (do dnia 25 listopada 1943r. kiedy to na wskutek donosu Tadeusza Jażdżyńskiego pracownika Referatu VI w Kielcach został aresztowany).

Współpracownikami byli: Bolesław Barański, Stanisława Fałkowska „Krysta”, Zofia Imbor „Hanuś”, ppor./por. Hieronim Piasecki „Zola”, został po 25 listopada 1943r. Szefem Referatu VI.

Funkcje zastępcy pełnił Bątkiewicz „Socha” do stycznia 1945r.

Szef Referatu „N” (skupiającego całość informacji o stanie niemieckich sił wojennych):

ppor. Roman Ciechanowski „Śliwa”

Szef Referatu KWC (Wydział Oporu Społecznego):

Michalina Pękalska „Mika”

W ramach Referatu VI wykonawcą „lewych” kenkart oraz innych dokumentów i pieczątek był ppor./por. Hieronim Piasecki „Zola”.

Szef Referatu WSOP (Wojskowa Służba Ochrony Państwa do 1943r. pod nazwą Służba Ochrony Powstania, została powołana jako specjalna struktura wojskowa, „II rzutu” przeznaczona w trakcie akcji powstańczej do służby ochronno-wartowniczej i garnizonowej. Funkcję sprawowali kolejno:

por. (NN) „Gozdawa” 1942-1943r.,

por. Stanisław Gajos „Szczupły” od końca 1943r. do dnia aresztowania i rozstrzelania 4 sierpnia 1944r.

chor Stefan Rogulski „Pikadr”,

Z-ca Szefa Jan Gajdur „Twardy”.

Obowiązki Referentów WSOP w podobwodach pełnili”:

Podobwód „Szosa” Węgleniec - ppor. (NN) „Giermek”.,

Podobwód „Niwa” Sędziszów - ppor. Wilhelm Kołeczko „Gaszyna”,

Podobwód „Łąka” Wodzisław - ppor. (NN) „Burza”,

Podobwód „Góra” Skroniów - pchor. (NN) „Soter ”,

Podobwód „Klin” Dębska Wola - pchor. (NN) „Sztaba”,

Podobwód „Las” Węgleszyn - pchor. (NN) „Borówka”.

Stan liczbowy WSOP w lipcu 1944r. wynosił 441 ludzi.

Funkcję Szefa Kedywu (Kierownictwo Dywersji) pełnili kolejno:

por Bonawentura Rutecki „Ali” w 1943r. za samowolną akcję dywersyjną przeprowadzoną w Motkowicach został przez podziemny sąd wojskowy pozbawiony funkcji dowódcy i skazany na karę śmierci, wyroku jednak nie wykonano,

ppor./por. Mieczysław Maludziński „Walmierz” był uprzednio z-cą szefa Kedywu.

Referat Walki Bieżącej:

ppor. Tadeusz Pol „Rudy” 1944/1945r.

Dowódcy grup dywersyjnych w podobwodach:

„Szosa” Węgleniec - ppor./por. Hieronim Piasecki „Zola”,

„Niwa” Sędziszów - pchor./ppor. Ireneusz Maszczyński „Blondyn” aresztowany 2 września 1944r. torturowany, rozstrzelany 6 wrzesnia 1944r. w lesie k. Mnichowa

„Łąka” Wodzisław - sierż./ppor. c.w. Józef Maj „Ballet” zginął 19 kwietnia 1944r.,

„Góra” Skroniów - sierż./ppor. c.w. Wacław Jastrzębski „Grab”,

„Klin” Dębska Wola - plut. Marian Różycki „Mohort”,

„Las” Węgleszyn - kpr. Józef Kot „Mak”.

Dowódcami Placówek Dywersji w Sędziszowie byli:

por Władysław Pajączak „Młot”/„Wirski”,

Jan Kulawik „Łukasz” (zginęli obydwaj w marcu 1944r.)

Szef Referatu WSK (Wojskowej Służby Kobiet):

Regina Trzcińska „Władek” od 1943r. do stycznia 1945r.

Z-ca szefa WSK Władysława Sękowa „ Weronika”

Szefe Referatu MOB - Mobilizacyjnego"

ppor./por. Józef Żołna „Długi”

Szef Referatu Sanitarnego:

dr Czesław Mazur, dyrektor szpitala w Jędrzejowie.

Z referatem współpracowali: ppor. (NN) „Brzezina”, (NN) „Zagórski”, Zygmunt Andrys „Drozd”/„Kulawy”, Wacław Czajkowski „Kurzawa” oraz siostry zakonne pracujące w szpitalu w Jędrzejowie.

Obwód Jędrzejów był podzielony na 6 podobwodów z 14 placówkami (obsada personalna po rozpoczęciu akcji scaleniowej z BCh).

Podobwód 1 Dębska Wola kryptonim „Klin” komendant por. Zygmunt Grabowiecki „Sęp”, 3 plutony.

Placówka nr.1 Dębska Wola kryptonim „S-13” komendant ppor. c.w. Jakub Szelest „Wilk”.

Placówka nr. 2 Brzegi kryptonim „Pogranicze”, obowiązki komendanta sprawowali kolejno: Stanisław Bryła „Zacny”, sierż. Józef Lataś „Zapora”, ppor. Stanisław Rogowski „Krzemień”

Podobwód II Węgleszyn kryptonim „Las” komendant por. Antoni Jaskólski „Nellin”, 4 plutony.

Placówka nr. 3 Złotniki kryptonim „Borowik”, komendant Stanisław Wilk „Sęp”,

Placówka nr.4 Małogoszcz kryptonim „Wierna”, komendant Władysław Wroński „Czarny”,

Placówka nr.5 Węgleszyn kryptonim „Daszyn” komendanci kolejno Stanisław Dobrowolski, ppor. Zygmunt Lato „Dębczak” aresztowany 3 czerwca 1942r., ppor. Stefan Gadowski „Krzemień”, (NN) „Wierny”.

Podobwód III Skroniów kryptonim „Góra”, komendant por/kpt. Józef Nawrot „Pług”, 3 plutony.

Placówka nr.6 Przesław kryptonim „Drogi”, komendant por./kpt. Józef Nawrot „Pług”, Jan Kisiel „Stal”.

Placówka nr. 7 Raków kryptonim „Młyny” komendanci: ppor. Jan Simlat „Brązowy” (aresztowany 21 września 1943r. zginął w obozie koncentracyjnym), Piotr Nawrot „Suseł”.

Podobwód IV Sędziszów kryptonim „Niwa”, komendanci: kpt. Piotr Kulawik „Okszyc”, ppor./por. Stanisław Gryń „Nałęcz”, 5 plutonów.

Placówka nr. 8 Nagłowice kryptonim „Nałęczów”, komendanci: Piotr Kołodziejski, (NN) „Świerk”, ppor. Wacław Zuchowicz „Adaś”,

Placówka nr. 9 Sędziszów kryptonim „Dwór”, komendanci: ppor. Stanisław Surówka „Biały”/„Roweń”, plut. Roman Pacholec „Zadra”, ppor. c.w. Antoni Frydel „Brzoza”,

Placówka nr. 10 Mstyczów kryptonim „Miedza”, komendanci: ppor. Stanisław Kowalski „Brzoza” (aresztowany 26 marca 1941r. zginął w obozie w Oświęcimiu), kpt. Piotr Kulawik „Okszyc” (do marca 1944r.), Władysław Janus „Leszek”, ppor. Tadeusz Stalmasiński „Słomka”.

Podobwód V Wodzisław kryptonim „Łąka”, komendanci: ppor./por Stanisław Łoboda „Dąb”, z-ca ppor./por. Józef Żołna „Długi”, 3 plutony.

Placówka nr. 11 Wodzisław kryptonim „Borek”, komendanci: ppor./kpt. Wincenty Michał Wójcicki „Łysek” do grudnia 1941r., Kazimierz Skrzyniarz „Mściwój” do 1 października 1943r., pchor. Józef Langer „Jowisz” do lipca 1944r., Władysław Lech „Szulc”,

Placówka nr.12 Nawarzyce kryptonim „Piasek”, komendanci: Wojtecki, Hieronim Żelaśkiewicz „Żwirko”,

Placówka nr.13 Imielno kryptonim „Woda”, komendanci Piotr Rachwaniec (do dnia aresztowania 28 sierpień 1942r.), ppor. Witold Pieniążek „Prowit” (do dnia aresztowania 11 listopad 1942 (zginął), Zubrzycki „Wiesław” do stycznia 1945r.

Podobwód VI Węgleniec kryptonim „Szosa”, komendant ppor./por. Edward Felis „Wojnar”, 4 plutony.

Placówka nr.14 Jędrzejów kryptonim „Beczka”, komendanci: ppor. Jakub Żuk „Sundaj”, ppor. Józef Majewski „Klinga”.

Do akcji scaleniowej z BCH tj. do listopada 1943r. odpowiednikami podobwodów były inspektoraty rejonowe, funkcje inspektorów pełnili: kpt. Tadeusz Krzyszkowski „Orlicki”, kpt. Piotr Kulawik „Okszyc”/„Dariusz”, por. Józef Nawrot „Pług”, ppor./por. Stefan Łoboda „Dąb”, por. Zygmunt Grabowiecki „Sęp”, por. Antoni Jaskólski „Nellin”. Po akcji scaleniowej przybyło z BCh 8 oficerów: por./kpt. rez. Kacper Niemiec „Mir”, por/kpt. rez. Andrzej Dercz „Ostoja”, por. Stefan Dolicher „Brzask”. ppor./por. rez. Stanisław Gryń „Nałęcz”, ppor./por. rez. Józef Żołna „Długi”, ppor./por. rez. Edward Felis „Wojnar”, ppor. rez. Zygmunt Łaskawski „Łaś”, ppor. rez. Jan Szadkowski „Ślęzak”. W połowie 1943r. w obwodzie było 18 plutonów AK, 3 POZ I ZOR (Związek Oficerów Rezerwy).

W ramach akcji scaleniowej miało dołączyć do AK 232 podoficerów i 1952 szeregowców zorganizowanych w 29 plutonach. W praktyce wyglądało to nieco inaczej, przekazano 26 plutonów, przekazano jednocześnie 1 rkm, 24 karabiny, 21 pistoletów i 5 sztuk broni myśliwskiej. W praktyce wyglądało to tak że te 26 plutonów było bez broni. Stan oficerów w Obwodzie na dzień 31 styczeń 1944r. wynosił: oficerów AK 74, oficerów BCh 8, dołączyło w ciągu roku 1944 16, awansowanych z podchorążych przedwojennych 8, awansowanych z podoficerów 5, awansowanych z podoficerów c.w. 2. Razem było 113 oficerów. Warto zaznaczyć że proces scalenia AK z BCh w Obwodzie Jędrzejowskim przez dłuższy czas nie dochodził do skutku - powodem tego były różnice w obsadzie stanowiska Komendanta Obwodu. Komenda Główna BCh chciała wyznaczyć na to stanowisko kpt. Kacpra Niemirskiego „Mira”, do porozumienia w tej kwestii doszło jeszcze w sierpniu 1943r. Jednak faktycznie dopiero w kwietniu 1944r. Komenda Okręgu AK wyraziła zgodę na powierzenie dowództwa Obwodu Jędrzejów kpt. Niemirskiemu oficerowi wywodzącemu się z szeregów BCh.

Jędrzejów należał do podobwodu VI Węgleniec kryptonim „Szosa” obowiązki komendanta pełnił ppor./por. „Wojnar” Edward Felis w podobwodzie były 4 plutony.”. Dowódcą grup dywersyjnych był ppor./por. Hieronim Piasecki „Zola”. W Obwodzie Jędrzejów istniały 4 oddziały (plutony):

• • Jako pierwszy powstał Oddział „Spaleni” pod komendą ppor. „Zrywa” (Stefan Rajski), działał od wiosny 1944 r. w sile około 70 żołnierzy. Odział powstał z tych którzy uniknęli aresztowania w nocy 10/11 marca 1944r które Niemcy przeprowadzili po wcześniejszym rozpoznaniu w Jędrzejowie. 17 kwietnia 1944 roku na pierwszą zbiórkę leśnego plutonu jędrzejowskiego obwodu Armii Krajowej stawiło się w lesie na Tarni 20 żołnierzy. Pluton, a później kompania - odnosząc się do swej sytuacji życiowej - przyjęła nazwę: Oddział Partyzancki „Spaleni”. Dowódcą został kolejarz, podporucznik rezerwy Stefan Rajski „Zryw”, a jego zastępcą i zarazem szefem oddziału - sierżant zawodowy broni pancernej Stanisław Boryń „Tygrys”.
  • Odział pchor. „Kraty” (Władysław Tykwiński) po śmierci „Kraty” od wiosny 1943r. oddziałem dowodził „Jarko” (Stanisław Wiśniewski) stan około 20 żołnierzy.
  • Oddział „Nałęcza” (Stanisław Gryń) działał od wiosny 1944r. w sile 30 żołnierzy.
  • Oddział pchor./ppor. „Blondyna” (Ireneusz Maszczyński) działał od wiosny 1944r stan około 30 żołnierzy.

W okresie okupacji hitlerowskiej na terenie szpitala w Jędrzejowie powstała silna struktura organizacyjna ZWZ, później AK. Komendant Jędrzejowskiego Obwodu Armii Krajowej kpt./mjr Stefan Gądzio „Kos”/„Marek”/„Bogumił”, pod nazwiskiem Bronisław Krzesiński, był zatrudniony jako portier i stróż nocny w jędrzejowskim szpitalu (od października 1941r. do sierpnia 1944 r.). Zastępcą Komendanta Placówki AK w tym czasie był intendent szpitalny Jan Gajdur „Twardy” (był on również z-cą Szef Referatu WSOP chor. „Pikarda”), a obowiązki ogrodnika szpitalnego wykonywał Komendant Podobwodu Skroniów i jednocześnie komendant Placówki Prząsław - por./kpt. Józef Nawrot „Pług”. Z Referatem Sanitarnym Obwodu AK (szefem referatu był dr szpitala Czesław Mazur) współpracowały siostry zakonne z zakonu Niepokalanek Marii Panny z Dębicy pracujące w szpitalu. Zaprzysiężony był równie dr Stanisław Sędek „Cyrulik”.

źródła: Wojciech Borzobohaty „Jodła” „Okręg radomsko-kielecki ZWZ-AK 1939-1945”

opracowanie: Krzysztof Beznosik

przeczytaj również ważne uzupełnienie tego tematu »»