Działalność wywiadu

Ośrodkiem, który kształtował organizację i ukierunkowywał działalność wywiadu ZWZ–AK na terenie kraju, był od czerwca 1940r. Samodzielny Wydział Krajowy przy Sztabie Głównym Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, określany jako Oddział VI Sztabu Naczelnego Wodza. W odwodzie Jędrzejów funkcje Szefa Referatu II Wywiadu i Kontrwywiadu, pełnili kolejno:

por. Zdzisław Imbor „Chudy”/„Duh”/„Stary”/„Paweł” do 30 kwietnia 1943r.,

pchor. c.w. Stanisław Wiśniewski „Jarko”/„Gruby” do 31 października 1944r.,

pchor. c.w. Eugeniusz Adamczyk „Poleski”/„Wiktor”/„Wallenrod”/„Jastrząb” od 31 października 1944r. do stycznia 1945r. a równocześnie od grudnia 1941r. pracownik Kripo - niemieckiej policji kryminalnej.

Por. Zdzisław Imbor był organizatorem pracy wywiadowczej na terenie obwodu. Już w 1940r. cały Okręg okryła siatka sieci agentów wywiadu i kontrwywiadu, a kierowany przez niego wydział był najlepszy w Okręgu Kielecko Radomskim. Praca referatu II była w poważnym stopniu uzależniona od informatorów - ogółem w wywiadzie obwodu Jędrzejowskiego pracowało około 85-90 osób. Największe zaufanie budził „Wiktor” Eugeniusz Adamczyk. Ten przedwojenny funkcjonariusz Policji Państwowej, po ucieczce z kresów wschodnich na Śląsk, wstąpił do ZWZ. Zagrożony aresztowaniem przybył do Kielc, gdzie zaproponowano mu by wstąpił w szeregi tzw. polskiej policji kryminalnej jako wtyczka. Skierowany został w dniu 21 stycznia 1941r. do komisariatu Kripo w Jędrzejowie.

Obok „Wiktora” w policji politycznej, jako „wtyczki” wywiadu AK pracowali również: Ignacy Czerwiński „Kryza” - specjalista w pozyskiwaniu wyrzucanych taśm dalekopisowych, będących cennym źródłem informacji oraz sierż. Ignacy Krzysztofik „Ryszard” i sierż. Józef Zapała „Brzózka”. Taka samą rolę w policji granatowej w Jędrzejowie pełnił sierż. Jan Gątarski „Grab” i st. sierż. Jan Derszniak „Granat”. W okupacyjnym niemieckim urzędzie starosty na rzecz wywiadu działały dwie osoby wysiedlone ze śląską - sekretarka starosty Malajka i urzędnik Karol Korbel.

W jędrzejowskim magistracie (urzędzie miejskim) wywiadowcą AK był Stanisław Ciekawski, urzędnik biura meldunkowego. W Urzędzie Pocztowym na rzecz AK pracowali Wacław Grzybowski „Siła” i Stanisław Łukasiewicz, pracownik pionu technicznego. Informacje z Powiatowej Spółdzielni Rolniczo-Handlowej dostarczała siostra „Chudego” Zofia Imborówna „Hanuś”, współpracownica „Chudego”, która organizowała razem z nim SZP i ZWZ w Jędrzejowskim powiecie. Z fabryk „Metalpol” i „Stal” wiadomości dostarczał urzędnik Józef Skrobiszewski „Sęp” a z rzeźni miejskiej Józefa Nowak „Legjóz”. Nauczyciel Stanisław Bogacz był ogniwem siatki wywiadu AK w jędrzejowskim inspektoracie szkolnym.

Szczególna uwaga wywiadu skupiona była na przewozach kolejowych i tym wszystkim, co z koleją było związane. W tym kierunku sprawnie działała kolejarska rodzina kasjera kolejowego Książka - córki Anna „Iskra” (obsługiwała dworcowa centralę telefoniczną) i Henryka „Gwiazda” (urzędniczka kolejowa) oraz syn Mieczysław „Orlik”. W Zarządzie Kolei Wąskotorowej w Jędrzejowie, na rzecz wywiadu AK pracowali urzędnik pchor. Henryk Wawrzeczko „Skiba” i ślusarz Musialik, oraz kolejarze Tomasz Paluch i Kazimierz Lorek „Kruk”.

Nieocenione usługi oddały wywiadowi osoby nie należące do organizacji, nawet nieświadome tego co robiły, np. trzy kobiety pracujące w niemieckiej policji jako kucharki wysiedlone z Poznania: Maria Wiśniewska, Zofia Nowak i tłumaczka Izabela Szyszkowa. Ta ostatnia pomogła „Wiktorowi” zdekonspirować niemieckich informatorów - bardzo niebezpiecznego Stanisława Gradka z rodziną, mieszkańca wioski Zielonki w gm. Wodzisław oraz Józefa S. mieszkańca Jędrzejowa (zostali oni zastrzeleni z wyroku Polski Podziemnej). Sprzątająca jadalnie Zofia Nowak podsłuchiwała przebieg przesłuchań i informowała natychmiast „Wiktora” o pytaniach, jakie były zadawane.

Ważną funkcje w działalności wywiadu pełniły łączniczki: Adela Adamczyk „Luna”, żona „Wiktora”. Halina Imbor „Jur” żona „Chudego”, jego siostra Zofia Imbor „Hanuś”, Maria Nowak „Maja”, Anna Zalewa „Klara”, Filomena Kajderowicz, Teodozja Bronisława Lech „Franek” /„Juta”, Bronisława Wojciechowska. Użyteczni byli również najmłodsi żołnierze podziemia - harcerze Szarych Szeregów.

Na początku 1940r. wywiad okręgu stwierdził przystosowanie do działań wojennych już istniejących lotnisk w Kucelinie pod Częstochową, w Masłowie pod Kielcami, w Piastowie i Sadkowie pod Radomiem. Kontynuując rozpoznanie w tym kierunku wywiadowcy ustalili i wykryli sieć lotnisk pomocniczych, m.in. pod Jędrzejowem - w miejscowościach Diament, Mnichów i Nagłowice.

Działalność wywiadowczą w sprawie lotnisk prowadzono także w 1944r., po uzyskaniu w dniu 17 marca meldunku o przygotowaniu do obrony przez Niemców terenów na zachód od Wisły. Niemcy przystąpili przede wszystkim do przygotowania sieci lotnisk dla działań bojowych, które w powiecie jędrzejowskim zlokalizowano w miejscowościach: Nagłowice, Warzyn i Mnichów. 15 grudnia 1943r. Niemcy wymierzali pola na północ od Jędrzejowa pod lotnisko pomiędzy szosą Małogoską, wioską Podchojny i torem kolejowym. W dniu 27 czerwca 1944r. pomiędzy Mnichowem a Miąsową wylądował niemiecki samolot Storch i przeprowadzono pomiary terenu pod lotnisko polowe, w związku z sytuacją na froncie wschodnim.

Działalność kontrwywiadowcza polegała m.in. na rozpracowywaniu współpracowników gestapo spośród ludności polskiej, którzy po udowodnieniu im winy byli likwidowani z wyroku Polski Podziemnej. W 1943r. wykonano, co najmniej 22 wyroki śmierci na zdrajcach ojczyzny, natomiast w 1944r. wykonano 25 wyroków, z tej liczby tylko 3 spoza powiatu jędrzejowskiego. Niestety, nie udało się doprowadzić do ukarania gestapowskiego agenta Henryka Janiaka za mord w Skaryszewie. Dokonał tego dopiero po zakończeniu wojny Sąd Wojewódzki w Kielcach. Janiak został skazany na karę śmieci a wyrok wykonano w Kielcach 12 grudnia 1950r.

Wysoki poziom działalności Referatu II Wywiadu i Kontrwywiadu Okręgu Jędrzejów był głównie zasługą szefa - wytrawnego konspiratora, wywiadowcy - por/kpt. Zdzisława Imbora. Dzięki tej pracy wywiad dysponował szczegółową wiedzą w zakresie rozmieszczenia i organizacji jednostek niemieckich na terenie miasta i powiatu Jędrzejów, rozmieszczenia obiektów strategicznych, dróg i środków transportowych wykorzystywanych przez jednostki wojskowe okupanta, organizacji administracji okupanta, jak również posiadał rozeznanie stopnia szkodliwości sieci agentów gestapo.

źródła: Wojciech Borzobohaty „Jodła”, „Okręg radomsko-kielecki ZWZ-AK 1939-1945”, A. Ropelewski „W służbie wywiadu Polski Walczącej”

opracowanie: Krzysztof Beznosik